نانوفناوري و صنعت خودرو

نانوفناوري به‌عنوان انقلاب صنعتي قرن آينده، اثرات فراواني در صنايع گوناگون خواهد داشت. يکي از چشم­اندازهاي اميدوارکننده اين فناوري پيشرفته، تحول در صنعت خودروسازي است. يکي از اصلي­ترين موضوعات نانو فناوري، ساخت مواد با خواص جديد است. اين مواد، ارزش افزوده بسيار بالا و کارايي بالاتري در تمام صنايع خواهند داشت که صنعت خودرو نيز از آن مستثني نخواهد بود.

ساخت بدنه­هاي سبکتر و مقاومتر براي خودرو، ساخت لاستيک­هايي با مقاومت سايشي بهتر، ساخت قطعات موتور با عمر چند برابر، کاهش مصرف سوخت خودرو، ساخت باتري­هايي با انرژي بالا و دوام بيشتر، ساخت نانوساختارهايي مبتني‌بر کربن به‌عنوان سوپر اسفنج هيدروژني در خودروهاي پيل سوختي، ساخت حسگرهاي چندمنظوره براي کنترل فرايندهاي مختلف در خودرو، ساخت کاتاليزورهاي اگزوز خودرو براي کاهش آلودگي هوا، لايه­هاي بسيار محکم با خصوصيات ويژه­اي مثل الکتروکروميک (رنگ­پذيري الکتريکي) با خود پاک­کنندگي براي استفاده در شيشه­ها و آينه­هاي خودرو و سازگار کردن خودرو با محيط‌زيست و بسياري از موارد ديگر، از جمله کاربردهاي نانو فناوري در صنعت خودرو است. همچنين، جايگزيني کربن سياه در تايرها با ذرات رس و پليمرهاي نانومتري، فناوري جديدي است که تايرهاي سازگار با محيط‌زيست و مقاوم در برابر ساييدگي را به ارمغان مي­آورد. يکي از اثرات مثبت نانوفناوري، افزايش بازده موتورهاي درون­سوز کنوني است. اين موتورها، حدود 15 درصد از انرژي ذخيره شده در بنزين را به نيروي محرکه تبديل مي­کنند. ازديگرسو، وزن متوسط خودروهاي امروزي حدود 1500 کيلوگرم است. با استفاده از نانوفناوري پيش­بيني مي­شود که بتوان بازده را تا 5 برابر افزايش داد و نيز وزن وسايل نقليه را به‌ميزان 10 برابر کاهش داد. لذا مي­توان اميدوار بود که وسايل نقليه با استفاده از اين فناوري تا 50 درصد بهبود کارايي داشته باشند.

تعريف نانوفناوري

نانوفناوري، توانمندي توليد مواد، ابزار و سيستم­هاي جديد با دردست گرفتن کنترل در سطوح ملکولي و اتمي و استفاده از خواص است که در آن سطوح ظاهر مي­شود. از همين تعريف ساده برمي­آيد که نانوفناوري رشته­اي جديد نيست، بلکه رويکردي جديد در تمام رشته­هاست. براي نانوفناوري کاربردهايي را در حوزه­هاي مختلف از غذا، دارو، تشخيص پزشکي و بيوفناوري تا الکترونيک، رايانه، ارتباطات، حمل‌و‌نقل، انرژي، محيط‌زيست، مواد، هوافضا و امنيت ملي برشمرده­اند. کاربردهاي وسيع اين عرصه به‌همراه پيامدهاي اجتماعي، سياسي و حقوقي آن، اين فناوري را به‌عنوان يک زمينه فرارشته­اي و فرابخشي مطرح کرده است. هر چند آزمايش­ها و تحقيقات در زمينه نانوفناوري از ابتداي دهه 80 قرن بيستم به­طور جدي پيگيري شد، اما اثرات تحول­آفرين، معجزه­آسا و باورنکردني آن در روند تحقيق و توسعه، باعث شد تا نظر تمامي کشورهاي بزرگ به اين موضوع جلب شده و فناوري نانو را به‌عنوان يکي از مهم­ترين اولويت­هاي تحقيقاتي خويش طي دهه اول قرن بيست‌و‌يکم، تلقي کنند.

در زمينه انرژي، نانوفناوري مي­تواند به­طور قابل ملاحظه­اي کارايي، ذخيره­سازي و توليد انرژي را تحت تاثير قرار داده و مصرف انرژي را پايين بياورد. به‌عنوان مثال، شرکت­هاي مواد شيميايي، مواد پليمري تقويت شده با نانوذرات را ساخته­اند که مي­تواند جايگزين اجزاي فلزي بدنه خودروها شود. استفاده گسترده از اين نانوکامپوزيت­ها مي­تواند سالانه 5/1 ميليارد ليتر صرفه­جويي مصرف بنزين به‌همراه داشته باشد.

کاربردهاي نانوفناوري در صنعت خودرو

نانوفناوري، کاربردهاي بسياري در صنعت خودرو دارد که مهم­ترين آنها عبارتند از:

1. مواد ساختاري و پوشش­ها

با توجه به اهميت نانوکامپوزيت­ها در صنعت خودرو و اينکه يکي از مصرف­کنندگان بزرگ نانوکامپوزيت­ها، صنعت حمل‌ونقل است، مي­توان به موارد ذيل اشاره کرد:

الف- نانوکامپوزيت­هاي پليمري

نياز اقتصادي رو به افزايش سوخت در عرصه حمل‌ونقل، تقاضا براي استفاده از مواد جديد سبک‌وزن مانند پلاستيک را که مي­تواند جايگزين فلز شود، افزايش داده است. انواع خوب اين پلاستيک­ها گران­قيمت هستند. نانوکامپوزيت­ها، دسته جديدي از مواد موردمطالعه جهاني هستند که شامل پليمرهاي قديمي تقويت شده با ذرات نانومتري هستند. درواقع، نانوکامپوزيت­ها گروهي از پلاستيک­هاي انباشته از مواد معدني هستند که شامل مقدار کمي (کمتر از 10 درصد) از ذرات ريز نانومقياس (اغلب خاک­رس) هستند. در حالت نظري، اين مواد مي­توانند به‌آساني به‌صورت اکسترود يا قالب، به شکل نهايي درآيند. اين درحالي است که از استحکام و قدرت فلز برخوردار بوده و از آن سبک­تر هستند.

خاصيت مهمي که براي نانولوله­هاي کربني بيان شده است، رسانايي الکتريکي آنهاست که باتوجه به اين ويژگي مي­توان با کاربرد آنها در بدنه خودرو و ديگر قسمت­ها، از روش رنگ الکترواستاتيکي براي رنگ­آميزي خودرو استفاده کرد.

ب- نانوکامپوزيت­هاي فلزي

استفاده از نانوبلورهاي فلزي به‌صورت ترکيبات ساختاري حجيم (Bulk) در صنعت خودرو، از فرصت­هاي زيادي برخوردار است. استفاده از اين مواد در بدنه خودروها با نانوکامپوزيت­هاست. مثلاً، نانوبلورهاي فولاد مزاياي زيادي در ارتقاي درجه استحکام ايجاد مي­کنند. شرکت تويوتا از اين مواد در ساخت خودروهايش استفاده کرده است.

نانوبلورهاي فولاد، نسبت استحکام به وزن را به‌نحوي قابل‌ملاحظه بهبود مي­بخشند. اين ويژگي مي­تواند از افول صنعت فولاد و جايگزيني آن توسط کامپوزيت­هاي پليمري، جلوگيري کند. در مجموع، نانوبلورهاي فلزي در قسمت­هاي مختلف خودرو نظير موتور، باعث استحکام و سختي مي­شوند.

سراميک­ها، از لحاظ سختي داراي قابليت رقابت با اين­گونه مواد هستند، اما بسيار شکننده­اند. نانوبلورهاي سراميکي، بسيار بادوام بوده و قادرند ترکيباتي را که نياز به سختي، مقاومت فرسايش و اعوجاج گرمايي بالايي دارند، ارتقا بخشند. افزودن نانوذرات اکسيد آلومينيم به آلومينيوم، باعث مي­شود تا مقاومت آن در برابر ساييدگي، مشابه بهترين ياتاقان­هاي فولادي شود.

· رنگ و پوشش

استفاده از نانوفناوري در رنگ، باعث افزايش کيفيت رنگ و کاهش مصرف آن مي­شود. نکته مهم در اين زمينه، جاذبه رنگ براي جلب توجه مشتري به محصول است. مثالي در اين مورد مي­گويد: «رنگ، باعث فروش توليدات شما مي­شود». رنگ، عاملي مهم در جلب توجه مشتري است. استفاده از رنگ­هاي مقاوم در برابر نور خورشيد، ساييدگي و همراه با خاصيت صيقلي بالا (جلاي زياد) در خودرو ضروري است. نانوفناوري به دو صورت به اين بخش کمک مي­کند: يکي انتخاب مواد مناسب در رنگ و ديگري روش­هاي بهينه رنگ کردن.

نانوذرات با اندازه­هاي مختلف، نورهايي با فرکانس­هاي متفاوت ساطع مي­کنند. لذا مي­توان از آنها براي توليد رنگ­هاي گوناگون استفاده کرد.

کاربرد جالب توجه در اين بخش، استفاده از نانولوله­هاي کربني در رنگ است. فيبريل­ها، ساختارهاي ويژه­اي هستند که از نانولوله­هاي کربني ساخته مي­شوند (استوانه­هايي متشکل از 8 لايه گرافيتي که از فاز بخار به عمل مي­آيند) و خاصيت رسانايي بالايي دارند. فيبريل­ها از لحاظ شکل ظاهري شبيه به رشته­هاي ماکاروني در ابعاد ميکروسکوپي هستند. قطر خارجي آنها 10 نانومتر و قطر داخلي آنها 5 نانومتر و طول آنها از 1 تا 10 ميکرون متغير است.

کاربرد فيبريل­ها در رنگ، باعث رسانايي آن مي­شود و مي­توان از آن براي رنگ‌کردن خودرو به‌روش قطره­هاي باردار شده استفاده کرد (روش رنگ الکترواستاتيکي). در اين روش، رنگ و قسمت­هايي را که قرار است رنگ شوند، باردار مي­کنند. تا جاذبه الکتريکي بين آنها باعث جذب رنگ شود. به اين‌ترتيب، کارايي رنگ، چه از لحاظ کيفيت و چه از لحاظ کميت (ميزان رنگ مصرفي) ارتقا مي­يابد. در اين روش، رنگ به­طور دقيق روي سطح موردنظر مي­نشيند و از پراکنده شدن آن جلوگيري مي­شود. لذا کارايي آن بالا رفته و سريع و تميز و مقرون به‌صرفه مي­شود. همچنين، اين روش باعث کاهش انتشارات سمي (VOC) مي­شود (نمودار 1).

نمودار 1: کارايي رنگ الکترواستاتيک

کارايي رنگ الکترواستاتيکي، 4 برابر بيشتر از رنگ به‌روش اسپري است. در روش الکترواستاتيکي 80 درصد از رنگ روي قسمت موردنظر مي­نشيند، اما در روش­هاي ديگر اين مقدار به 20 درصد مي­رسد.

فناوري پوشش­دهي مبتني‌بر نانوفناوري، چه از طريق فرايندهاي سل – ژل و چه روش­هاي نانوذره­اي، کاربردهايي را ارائه مي­دهند که در صنعت خودرو داراي جذابيت تجاري هستند. در زمينه پنجره­هاي فتوکروميک و الکتروميک يا پنجره­هايي که به‌ترتيب تحت تاثير نور و الکتريسيته تغيير رنگ مي­دهند، تحقيقاتي صورت گرفته است. با تعداد زيادي از روش­هاي مبتني‌بر نانوذرات و فرايند سل – ژل، مي­توان اين­گونه شيشه­ها را توليد کرد.

پوشش­هاي سراميکي نانوذرات، موجب پايداري حرارتي و مقاومت به فرسايش در قطعات موتور مي­شوند. پوشش­هاي مبتني بر نانوذرات، ويژگي مواد خود پاک­کننده را از خود نشان داده­اند (شرکت BMW به‌همراه شرکت Creavis در اين زمينه فعال هستند).

آلودگي هوا براي اکثر کشورها بويژه کشورهاي اروپايي، معضلي جدي است. در فرانسه، 30 ميليون خودروي آلاينده هوا در حال تردد هستند. از آنجا که به‌ازاي 100 کيلوگرم کاهش وزن، 5/0 ليتر در مصرف سوخت در هر 100 کيلومتر صرفه­جويي مي­شود، استفاده از سيليسيم به معني کاهش آلودگي است.

استاندارد ميزان CO2 توليد شده توسط خودرو در اروپا تا سال 2008، حداکثر 140 گرم بر کيلومتر و تا 2012، حدود 120 گرم بر کيلومتر در نظر گرفته شده است.

بخش محيط­زيست ساپکو در زمينه بررسي کامپوزيت Al/SiC و کاربردهاي مختلف آن در صنعت خودروسازي و تهيه کامپوزيت­هاي مختلف با درصدهاي متفاوت SiC اقدام به تحقيق و تهيه پودر نانو SiC کرده و صحت تشکيل آن توسط دستگاه تفرق اشعه X (XRD) دانشکده متالورژي دانشگاه تهران موردتاييد قرار گرفته است.

2. کاتاليست­هاي زيست محيطي

از زمينه­هاي ديگر کاربردهاي مواد نانوساختاري، استفاده از آنها به‌عنوان کاتاليزورهاي زيست‌محيطي به‌منظور تصفيه خروجي اگزوز خودروها و پالايش آب و هواست.

استاندارد مربوط به گازهاي خروجي از اگزوز خودروها روزبه­روز سخت­گيرانه­تر و دقيق­تر مي­شود. از اين­رو نياز به کاتاليزورهاي پيشرفته بيش از پيش احساس مي­شود. کاتاليزورهاي رايج که اغلب داراي پايه پلاتين هستند اگرچه بازده کافي دارند، اما بسيار گران­قيمت هستند. به‌همين جهت، کاتاليزورهاي نانوساختاري به‌عنوان جايگزين ارزان‌قيمت کاتاليزورهاي فوق بسيار قابل‌توجه قرار گرفته­اند. دو نمونه از اين کاتاليزورها عبارت­اند از: TMOC، TMC که قابليت جذب فراوان آلاينده­هاي خروجي از اگزوز را دارند.

مورد استفاده ديگر کاتاليزورهاي زيست‌محيطي، کاربرد آنها براي مصارف تصفيه آب و هوا و حذف فلز سنگين توسط فتوکاتاليست­هاست. با استفاده از اين کاتاليزورهاي نوري، ترکيبات سمي مهلک به موادي بي­خطر تبديل مي­شوند. دي­اکسيد تيتانيوم مصرفي در اين نوع کاتاليزورها، ماده­اي پايدار، ارزان­قيمت، خود احياء و قابل بازيافت بوده و اثرات سوء‌زيست محيطي ناچيزي دارد.

3. مقاومت روکش­هاي سطح خودرو در برابر خراش

روش­هاي متفاوتي براي بهبود مقاومت در برابر خش­پذيري روکش­هاي سطح خودرو پيشنهاد شده است که از آن جمله مي­توان به استفاده از مواد افزودني اشاره نمود. در اين پژوهش، تاثير نوع و غلظت مواد افزودني سيليکوني و اکريلاتي بر روي مقاومت به خش­پذيري روکش­هاي شفاف خودرو بر پايه اکريليک ايزوسيانات موردبررسي قرار گرفته و از آزمون­هاي خراشنده و سايش براي ارزيابي مقاومت به خش­پذيري و خراش و از طيف­سنجي مادون قرمز، اندازه­گيري خواص کششي، مقاومت به جامي‌شدن و سختي براي بررسي و ارزيابي نحوه عملکرد مواد افزودني، استفاده شده است. نتايج نشان مي­دهند که مواد افزودني سيليکوني در مقايسه با اکريلاتي، تاثير مثبت­تري بر روي مقاومت به خراش و خش­پذيري روکش­هاي سطح اکريليک ايزوسيانات دارند و با کاهش قطبيت مواد افزودني سيليکوني اين تأثير محسوس­تر مي­شود.

4. نانوکامپوزيت­ها

مواد کامپوزيتي، موادي مهندسي هستند که از دو يا چند جزء تشکيل شده­اند، به­گونه­اي که اين مواد مجزا و در مقياس ماکروسکوپي قابل تشخيص هستند. کامپوزيت از دو قسمت اصلي ماتريکس (زمينه) و تقويت­کننده (پرکننده) تشکيل شده است. ماتريکس با احاطه کردن تقويت­کننده آن را در محل نسبي خودش نگه مي­دارد و تقويت­کننده موجب بهبود خواص مکانيکي ساختار مي­شود.

تاکنون يکي از گسترده­ترين کاربردهاي نانوفناوري در صنعت خودرو، ساخت نانوکامپوزيت­ها بوده است. از آنجا که در نانوکامپوزيت­ها، ذرات بسيار ريز (نانوذرات)، استحکام و دوام رزين را بسيار بالا مي­برند، جايگزين مواد مرسوم مانند ميکا و تالک شده­اند، اما علاوه‌بر ويژگي­هاي فيزيکي بهتر، اين کامپوزيت­ها داراي دو برتري ديگر نيز مي­باشند: نخست اينکه نانوذرات با ايجاد ماتريکس (زمينه) يکنواخت و هموار به­طور قابل‌توجهي زيبايي بيشتر را فراهم مي­کنند و بنابراين نانو کامپوزيت­ها سطح زيباتر و رنگ­هاي شفاف­تري دارند. همچنين نانو کامپوزيت­ها به‌دليل نياز به مواد تقويت­کننده­ي کمتر، تا حدود 20 درصد نسبت به کامپوزيت­هاي رايج سبک­ترند.

5. اثر نيلوفري و ساخت سطوح خود تميزشونده

يکي از شناخته‌شده­ترين مزيت­هاي نانوفناوري «اثر نيلوفري» است که سطوح خود تميزشونده را امکان­پذير مي­سازد. به سبب ساختار بسيار صاف و يکنواخت سطح گل نيلوفر، قطرات آب و گردوغبار از روي گلبرگ­ها مي­لغزند بي­آنکه اثري روي آنها بر جاي بگذارند.

بنابراين اگر سطوح اجسام داراي ساختار بسيار صاف و صيقلي (در مقياس نانو) باشند، ذرات آلودگي و همچنين آب روي آنها باقي نخواهد ماند. رنگ­ها و پوشش­هاي سقف خودرو که اين اصل طبيعي را به‌کار مي­برند، امروزه در بازار موجود مي­باشند. ساختار نانويي اين سطوح، از جمع‌شدن ذرات آلودگي و قطرات بسيار ريز آب نيز جلوگيري مي­کند. همچنين رينگ­هاي خود تميزشونده نيز با استفاده از اين ويژگي در حال توليد هستند.

همچنين پوشش نانويي در حال توليد است که با اضافه‌کردن آن به سطح شيشه خودور (براي مثال به‌روش اسپري کردن)، فرورفتگي­هاي بسيار ريز سطح شيشه را پر کرده و سطح صاف و بدون پستي و بلندي ايجاد مي­کند و در نتيجه قطرات ريز آب و گردوغبار روي شيشه باقي نمي­ماند و بنابراين موجب افزايش ديد راننده، استهلاک کمتر برف­ پاک­کن­ها و نياز کمتر به شستشوي شيشه و همچنين بهبود ديد در شب در نتيجه کاهش انعکاس مضر نور مي­شود.

6. شيشه­هاي نوين با توانايي بازتاب پرتو فروسرخ

نمونه­اي ديگر از کاربردهاي نانوفناوري در صنعت شيشه خودرو، شيشه­هايي با قابليت بازتاب پرتو فروسرخ نور خورشيد است؛ به‌اين ترتيب که لايه­اي بسيار نازک بين دو لايه­ي شيشه قرار گرفته­اند که وظيفه آنها بازتاباندن پرتو فروسرخ خورشيد و در نتيجه جلوگيري از گرم شدن زياد داخل خودرو است.

7. مبدل­هاي کاتاليستي

همان­طور که مي­دانيد اگر احتراق به­طور کامل و ايده­آل رخ دهد، خروجي­هاي حاصل از آن، آب، نيتروژن (N2) و دي­اکسيدکربن (CO2) است و اگر احتراق در شرايط ايده­آل رخ ندهد، مثلاً براي احتراق هواي مناسب وجود نداشته و ... خروجي­هاي حاصل از احتراق، گازهاي زيان­آوري همچون مونواکسيدکربن (CO)، گروه گازهاي (NOX) و هيدروکربن­هاي نسوخته (CH) است. وظيفه مبدل کاتاليستي که در مسير گازهاي خروجي از موتور قرار مي­گيرد، اين است که گازهاي فوق را به گازهاي بي­خطر تبديل کند.

يکي از ويژگي­هاي نانوذرات استفاده شده در توليد مبدل­هاي کاتاليستي، عبارت است از: سطح تماس ذرات با کاهش اندازه آنها و افزايش تعدادشان (به­طوري که جرم کلي مجموعه ثابت بماند) افزايش مي­يابد. يک دسته از واکنش­هاي شيميايي روي سطح کاتاليست­ها رخ مي­دهند و بنابراين سطح تماس بيشتر، کاتاليست­ فعال­تري را موجب مي­شود. از اين­رو به­کارگيري نانوذرات در مبدل­هاي کاتاليستي منجر به توليد مبدل­هاي موثرتر خواهد شد.

کاربردهاي ديگر نانوفناوري در خودروسازي

· به­کارگيري لايه­هاي نازک بر روي بلبرينگ­ها و قطعات تحت اصطحکاک به جاي استفاده از روان­کننده­ها

· فيلترهاي الکتروستاتيک جديد

· کاتاليزورهاي جديدي که از مواد بسيار متخلخل و سطوح انتخابگر شيميايي بهره مي­برند.

· نانوذرات در افزودني­هاي رنگ­ها به‌کار رفته و اثرات رنگي جديد، سختي بيشتر، و دوام بالاتر را موجب مي­شوند.

· مواد نانوساختار

· مواد سبک

· افزايش استحکام و سختي

· افزايش طول عمر

· مواد ضدآتش و محافظت­کننده دمايي

· مواد مهندسي شده

· حسگري و پايش

· مواد هوشمند

· افزايش شفافيت

· پنجره­هايي با قابليت کنترل ميزان نور و گرماي خورشيد

· پنجره­هاي تميز

· محافظت در برابر آلودگي

· پلاستيک ضدنشت

· مواد فوق­العاده چسبناک

· رنگ­هاي داراي کارکرد خاص

· خودتميز شوندگي

· ضدخوردگي

نتيجه­ گيري

نانوفناوري تاثيرات زيادي در بخش­هاي مختلف خودرو، از جمله: رنگ، شيشه، بدنه، لاستيک، پيل سوختي و بسياري از ديگر موارد خواهد داشت.

کشور ما با داشتن منابع غني معدني و مخازن عظيم نفتي، بايد انگيزه بيشتري براي دستيابي به اين فناوري داشته باشد. تأثيرات فناوري نانو بر ارتقاي کيفيت مواد به­کار رفته در قسمت­هاي مختلف خودرو و خصوصيات ويژه­اي که پيدا مي­کنند، مهم­ترين مقوله­اي است که بايد به آن توجه کرد. تأثير بسزايي که استفاده از اين فناوري در محيط زيست مي­گذارد، قابل توجه است. مواد اوليه موردنياز براي هر صنعت، نقش مهمي در کيفيت، قيمت و قابليت­هاي محصول توليد شده آن صنعت دارد. اگر بتوان از موادي با کيفيت بهتر، قيمت کمتر و کارايي بيشتر در ساخت قطعات خودرو استفاده کرد، خودروهاي آينده علاوه‌بر آلودگي کمتر، از قيمت مناسب و قابليت­هايي بيشتر برخوردار خواهند بود.

با توجه به هوشياري روزافزون جهاني در بخش فناوري نانو و اقدامات صنايع مختلف از جمله صنعت خودروسازي در جهان، ما نيز بايد درصدد باشيم که سهمي هر چند اندک از اين بازار را در دست بگيريم. با مطالعه کارهاي تجاري شرکت­هاي خودروسازي درمي­يابيم که شرکت­هاي بزرگ در اين زمينه کارهاي تجاري کوچکي را انجام داده­اند، گرچه در زمينه­ي تحقيقات فعاليت فراواني کرده­اند، اما در توليد تجاري مثلاً با استفاده از فناوري نانو دست به توليد رکاب براي يک خودرو زده­اند (شرکت جنرال موتورز) يا يک قاب آينه (شرکت فورد) که شايد از اهميت خاصي برخوردار نيست، اما در حقيقت تلاش تجاري آنها به‌منظور در دست گرفتن بازار بوده است تا کارهاي تحقيقاتي و آزمايشگاهي­شان را با ارزيابي­هاي تجاري در آينده به‌صورت توليد انبوه درآورند.

منابع:

1. Nanotechnology, nanoelectronic, Fahrner. W.R (ED) 2005,XVL 269 p, 218ilus.

2. Nanochemistry, G.B.serqeev Elsevier, feb2006, edition 1.

3. Core concepts in supramulecular Chemistry and nanochemistry, jonathan W. steed, 2007, 307 pages.

4. www.nanoeurope.org
5. www.impart-nanotox.orgp

نويسنده : زهرا طلابيان